نوسانات اقلیمی و تأثیر آن بر تغییرات محیطی

تغییر اقلیم یكی از مهم ترین چالش های قرن جاری است وقوع سیل های با شدت بالا، گرم ، سرماهای بی موقع، تكرار بیشتر خشكسالی ها، بالا آمدن سطح آب دریاها، طغیان آفات و بیماریهای گیاهی، كاهش ضخامت لایه ازن، گرم شدن جهانی هوا و ذوب شدن یخهای دائمی از جمله مواردی است كه بحث تغییر اقلیم را در دهه جاری در جهان بیشتر مطرح كرده است

نوسانات  اقلیمی و تأثیر آن بر تغییرات محیطی

در سال 2003 سازمان هواشناسی جهانی شعار سالانه خود را تحت عنوانOur future climate   اقلیم آینده ما نامگذاری نموده است. كه مقدار تغییر اقلیم در آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در سال 2003 چندین كنفرانس بین المللی و منطقه ای با عناوین تغییر اقلیم در كشورهای مختلف دنیا برگزار شده است. سازمان هواشناسی كشور سومین كنفرانس منطقه ای تغییر اقلیم را با همكاری دانشگاه اصفهان در سال 1382 در دستور كار خود قرار داد.

آب و هوا یكی از اركان بنیادین زندگی بشر محسوب می شود و با پیشرفت و توسعه در جهان حفاظت از آن روز به روز اهمیت بیشتر می یابد. تغییر آب و هوا یكی از پیچیده ترین مشكلاتی است كه بشر در حال و آینده با آن مواجه است. انسان با بی توجهی به قوانین حاكم بر طبیعت و عدم شناخت مسائل زیست محیطی مرتبط با آن عامل اصلی این تغییرات محسوب می گردد. تغییرات ثبت شده در ایستگاههای هواشناسی و كشتی ها نشان می دهد كه از اوایل قرن بیستم هوای سطح زمین و دریا به طور متوسط 45/0‌درجه سانتی گراد گرمتر شده است. عقب نشینی و ذوب شدن یخهای قطبی از پایان قرن 19 شواهد تاریخی مبنی بر گرم شدن هوای كره زمین می باشد. تحقیقات و بررسی های اخیر در ایران نشان می دهد كه از بارشهای منجمد كاسته شده و به جای آن بارندگیهای رگباری كه اغلب با سیل همراه است در غیر فصل و با شدت بیشتری ریزش می نماید.

در سالهای اخیر همه شاهد وقوع این گونه پدیده های ناگوار در جهان و كشور بوده ایم كه حاصل آن خسارات مالی و جانی فراوان بوده است.

در رابطه با تغییر اقلیم و اثرات آن كشور ایران با دارا بودن تنوع اقلیمی نسبتاً زیاد از حساسیت بیشتری برخوردار است و مطالعات مقایسه ای تغییرات بارندگی در دو مقطع زمانی30 ساله 1961 تا 1990 و دوره ده ساله 1981 تا 1990 نشان می دهد كه تغییرات شدید بارندگی در نواحی شمال غربی، غربی و بعضی از نواحی مركزی و نواحی شرقی دریای خزر اتفاق افتاده است كه نمایانگر افزایش بارندگیهاست.

كاهش بارندگی در ده سال اخیر در شمال خراسان ـ جنوب سیستان و بلوچستان و اكثر نواحی ساحل دریای خزر مشاهده شده است.

وقوع تغییرات اقلیمی و آثار ناخوشایند آن به نوبه خود اثرات اقتصادی، اجتماعی فراوانی را به همراه دارد كه سیاست گذاران و مدیران برنامه ریزكشور بایستی از هم اكنون راه چاره برای مقابله با تغییرات زیانبار این تغییرات بیندیشند.

با مطرح شدن مباحث مربوط به تغییر اقلیم و فعالیت های انسانی در زمینه انتشار گازهای گلخانه ای مانند دی اكسید كربن متان و همچنین مطرح شدن مباحث مربوط به تغییر اقلیم در دانشكده ها و مراكز علمی و تحقیقاتی و خسارات بسیار زیادی كه در زمینه تغییرات اقلیم ایجاد می شودو با عنایت به تأثیرات اجتماعی، اقتصادی آن بر محیط زیست در سال 1988 هیئت بین الدول تغییر اقلیم (IPCC) در سازمان هواشناسی جهانی (WMO)‌ و برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP) ایجاد گردید.

به طور كلی (IPCC) با توجه به  اطلاعات و گزارش ها به اتخاذ سیاست های مناسب در خصوص مباحث مربوط به تغییر اقلیم می پردازد. IPCC یك هیئت بین الدول است كه مجموعه اطلاعات ویژه ای در زمینه مباحث علمی، اقتصادی، اجتماعی و فنی تغییر اقلیم برای جامعه جهانی ارائه می نماید و دارای سه گروه كاری است كه وظیفه هر كدام از آنهادر زمینه كنترل و تأثیر گازهای گلخانه ای می باشد و در هر گروه كاری یك حمایت كننده فنی نیز وجود دارد.

تحولات اقلیم در دوران زمین شناسی

اقلیم گرچه پدیده ای ثابت به نظر می رسد، اما مطالعه گذشته زمین نشان می دهد كه شرایط آب و هوا با سایر تحولات درونی و بیرونی كره زمین پیوسته دستخوش تغییر قرار گرفته و دوره های سرد و گرم یا خشك و مرطوب، مكرر جای یكدیگر را گرفته اند. نوسانهای اقلیمی حتی در 200 سال اخیر كه به آمارهای هواشناسی دسترسی داریم، درپاره ای از مناطق سطح كره زمین، كاملاً محسوس بوده است.

شاخه ای از اقلیم شناسی را كه به مطالعه وضعیت اقلیم گذشته زمین می پردازد، دیرینه اقلیم شناسی می نامند. روش مطالعه در دیرینه اقلیم شناسی، یافت و شناخت آثاری است كه روند اقلیم از گذشته های دور به جا گذاشته است. بدیهی است كه مطالعه تظاهرات آب و هوا در زمان حال، در تحلیل صحیح این شواهد نقش اساسی دارد.

شواهد اقلیمی را بر اساس ویژگیهایشان به سه گروه، زیست شناختی، سنگ شناختی، ریخت شناختی تقسیم می كنند. از شواهد زیست شناختی، با توجه به نزدیكی سیستماتیك كه بین انواع نباتات و حیوانات وجود دارد و همچنین شناختی كه امروزه از شرایط زیست محیطی و فیزیولوژیكی جانداران در دست داریم، استفاده می شود.از مطالعه شواهد سنگ شناختی، نحوه جریانهای فرسایشی و شرایط رسوب گذاری در دوره های گذشته، مشخص می شود كه خود می تواند بیانگر روند شرایط اقلیم در گذشته باشد و بالاخره شواهد ریخت شناختی تاثیر بعضی عناصر اقلیمی را بر روی پاره ای از تظاهرات كه می توانند معرف شرایط اقلیم در زمان تاثیر خود باشد مورد بررسی قرار می دهد.

مطالعه اقلیم در دورانهای گذشته، حاكی از این است كه حتی قبل از دوران اول، یك رشته عصر یخبندان وجود داشته است كه آثار آن در افریقای جنوبی و امریكای شمالی به دست آمده است، وجود این یخبندانها در دوره گذار پره كامبرین به كامبرین مطمئن و قطعی است و به نام یخبندان رائوكامبرین مشهور است، شواهد این یخبندان در بخشهای وسیعی از سطح كره زمین به استثنای آمریكای جنوبی و قطب جنوب پیدا شده كه از اقلیم سرد و پرباران دوره مزبور حكایت می كند.

تصویر اقلیم در پالئوزوئیك، به دلیل فراوانی یافته های حیوانی و گیاهی روشن تر و دقیقتر است و نشانه هایی از یخبندان وسیع در نیمكرده جنوبی به دست می دهد كه به ویژه برای دوره گذار از كربونیفر به پرمین كاملاً صادق است. در این دوره، مناطقی كه امروزه از یكدیگر فاصله زیادی دارند(شمال آفریقا، هند، استرالیا و برزیل جنوبی) از یخ پوشیده بود و اقلیم حاره ای جنگلهای بارانی در اروپای مركزی و آمریكا گسترده بوده است. ظاهراً موقعیت خشكیها و قاره ها در آن روزگار، طوری بوده است كه قطب جنوب در جنوب افریقا و قطب شمال در بخش شمالی اقیانوس آرام قرار داشته و استوان از اروپای مركزی و آمریكا، می گذشته است.

مناطق پوشیده از یخ هم مرز بوده و پهنه های وسیعی تشكیل می داده اند. اما در دوره های بعد تا دوران سوم، قطبها و همراه با آن مناطق اقلیمی به موقعیت امروزی خود جابجا شده اند. به عبارت دیگر، تحولاتی اساسی در وضع آب و هوا پیش آمد، به طوری كه دوران سوم كاملاً گرم و فاقد دوره ها ی یخبندان بوده است و سرانجام در اواخر این دوران، دما به تدریج كاهش می یابد، تا آنجا كه به ایجاد یخچالهای كواترنر منتهی شده است.

كواترنر كه با شرایط طبیعی بسیار ناپایدار و تحولات عظیم اقلیمی همراه بوده است دوره ظهور انسان تلقی می شود. در این زمان آب و هوا به تناوب تغییر كرده و دوره های یخچالی و بین یخچالی متعددی به وجود آمده است. این دوران را به دو قسمت پلیئستوسن و هولوسن(دوره یخچالی و بعد یخچالی) تقسیم می كنند. در پلیئستوسن،‌چندین عصر یخبندان به وقوع پیوسته كه هر كدام از آنها خود تعدادی یخبندان متوالی و مستقل از یكدیگر را شامل شده است. از آنجا كه این یخبندانها در مناطق وسیع یخچالی مانند اریكای شمالی، اروپا و آلپ كاملاً یكسان نبوده اند، هماهنگی لازم تنها بین یخچالهایی دیده می شود كه به دوره های جدید تعلق دارند.

دوره های یخچالی را در اروپای شمالی به دوره آلستر، ساله، وارته، ویستول و یخچالهای آمریكای شمالی رانبراسكا، ایلینوبز، ویسكانسین نامیده اند. همچنین آغاز و پیشروی چهار دوره یخبندان آلپ را به نام رودخانه های واقع در آن از قبیل گوتز، میندل، ریس و وروم نامیده اند كه تاریخ وقوع آنها را به ترتیب، به 75 ، 200 ، 450 و بالاخره600 هزار سال قبل نسبت داده اند.

به طور كلی نظر اقلیم شناسان پیرامون شرایط حرارتی در دوره سر پلیئستوسن هماهنگ نیست؛ گرچه بررسیهای متعدد برای تبیین شرایط گردش عمومی هوا در آن عصرها و مقایسه آن با سیستمهای سینوپتیك غالب امروزی انجام شده است.

مطالعه شواهد اقلیمی و رابطه آن با گردش عمومی هوای جو در حال حاضر نشان می دهد كه اساس گردش مزبور از دوران سوم به بعد تا زمان حال حفظ شده است. حتی بعضی از اقلیم شناسان براین باورند كه هیأت كلی گردش سیاره ای از دورانهای بسیار قدیمتر زمین شناسی تا به امروز یكسان، باقی مانده است. با این حال، شدت و توزیع سیستمهای فشار و در نتیجه موقعیت كمربندهای اقلیمی در زمانهای مختلف كاملاً متفاوت بوده است.

پسروی یخبندان دوران چهارم در اواخر پلیئوستوسن (تقریبا از 20000 سال قبل) با ذوب یخها از حاشیه جنوبی شمال اروپا به تدریج آغاز گردید و آهنگ عقب نشینی تدریجی آن تا حدود 6500 سال قبل از میلاد ادامه داشته است. زمین در طول دوره«پس یخچالی» دستخوش نوسانهای اقلیمی بسیار واقع شده است، به طوریكه بقایای یخچالها گهگاه پیشرویهای ضعیفی داشته و سپس عقب نشسته اند. این پسروی در آغاز قرن اخیر بسیار محسوس بوده است.