امام خمینى و احیاى نگرش سیاسى به عاشورا و تشكل بخشى به شیعه
نویسنده در این مقاله با نگاه به نهضت امام خمینى از دریچه الهامگیرى از نهضت حسینى، احیاى روح سیاسى نهضت عاشورایى توسط حضرت امام را تحلیل كرده است و گامهاى عملى ایشان در این راستا را بر مىشمارد. وى تربیت شاگردان، طرح تئورى حكومت اسلامى و ولایت فقیه، بهرهبردارى صحیح از مناسبتهاى اسلامى در جهت هدایت و به كارگیرى مردم و الگودهى منطبق بر آموزههاى قیام حسینى را به عنوان اقدامات عملى حضرت امام در تشكّل بخشى شیعه، مورد بررسى قرار مىدهد.
وى در همین بستر تشكیل نظام جمهورى اسلامى را برخاسته از متن مكتب حسینى و استمرار آن را آمادگى براى ظهور ولىّ مطلق الهى قلمداد مىكند.
رمز و راز جاودانگى حادثه عظیم و حماسى عاشورا در گستره تاریخ بشریت، الهى بودن
این رویداد مهم تاریخى است هر چند در تاریخ پس از عاشورا با نگرشهاى متفاوت و از
جنبههاى گوناگون درباره ابعاد و عظمت این حماسه بزرگ سخن گفته شده است كه هر
كدام به نوعى داراى نكات بدیع است؛ اكنون نیز با هر رویكردى به نهضت عاشوراى حسینى، مشاهده مىگردد كه نكات ناگفته بسیارى وجود دارد كه به تحقیق گسترده نیاز دارد تا جوانب مختلف این واقعه شناسانده شود. سؤالاتى كه از عنوان این مقاله به ذهن متبادر مىشود و این مقاله در صدد روشن ساختن و پاسخگویى به آنهاست عبارتند از:
1. نگرش سیاسى امام به عاشورا چیست و چگونه آن را احیا كرد؟
2. امام با بهرهگیرى از این نگرش سیاسى به چه شیوهاى به شیعه تشكل بخشید؟
3. تشكل بخشى شیعه به چه شكلى تبلور یافت؟
در طول تاریخ شیعه و پس از غیبت كبرى، بسیارى از عالمان دینى و متعهد، با قیام و مبارزه احیاى دین اسلام را وجهه همت خویش قرار دادند كه موفقترین و شگفتانگیزترین آنها، انقلاب اسلامى ایران به رهبرى امامخمینى است. امام با شناخت دقیق از سیاستهاى استكبار جهانى در تحمیل و حمایت رژیم پهلوى در ایران و مشابهتهاى فراوان این رژیم باحاكمان اموى با الهام از فرهنگ احیاگر عاشورا و بهرهگیرى از دو عنصر تحركآفرین دینى، یعنى «امر به معروف و نهى از منكر» و «تكلیف الهى» كه شالوده و اساس شكلگیرى حماسه عاشوراى حسینى را پایهریزى كردند؛ رژیم دو هزار و پانصد ساله شاهنشاهى را فرو ریخت و مكتب انسانساز اسلام را حیات مجدّد بخشید و غبار تحریف و بدعت را از چهره دین زدود. از مهمترین دلایل موفقیت امام در پیروزى انقلاب و تشكیل حكومت جمهورى اسلامى احیاى نگرش سیاسى ایشان به آموزههاى دینى و آمیختگى دین با سیاست بود.
درباره سیاست و تعریف آن، دیدگاههاى متفاوتى ارائه شده است؛ برخى از متفكران مغرب زمین سیاست را معادل با «علم قدرت»، «علم به زیر سلطه درآوردن»، یا «علم به اطاعت وا داشتن» مىدانند. هارولد.ژ.لاسكى موضوع سیاست را بررسى نهادهاى رسمى كشور و دولت مىداند. مك آیور، سیاست را به معنى حكومت مىداند، موریس دو ورژه، استاد علم سیاست دانشگاه پاریس در این باره مىگوید: سیاست وسیلهاى است براى تأمین نوعى نظم اجتماعى.
متفكران و اندیشمندان اسلامى هم تعریفهاى مختلفى در مفهوم سیاست بیاننمودهاند:
فارابى، رابطه فرماندهى و فرمانبرى و خدمات حكومت را سیاست مىداند. غزالى، سیاست را به معناى اصلاح جامعه و مردم براى نجات دنیا و آخرت آنان بیان مىكند.
ابن خلدون، جامعه شناس معروف اسلامى، سیاست را معادل با قدرتِ حكومت مىداند.
امام خمینى در تعریف سیاست میفرماید:
«سیاست این است كه جامعه را هدایت كند و راه ببرد، تمام مصالح جامعه را در نظر بگیرد و تمام ابعاد انسان و جامعه را در نظر بگیرد و اینها را هدایت كند به طرف آن چیزى كه صلاحشان هست، صلاح ملت است و صلاح افراد است.»
و در ادامه مطلب، مجریان صالح و شایسته این «سیاست» را معرفى مىنماید:
«این مختص به انبیاست، دیگران این سیاست را نمىتوانند اداره كنند، این مختص به انبیا و اولیاست و به تبع آنها به علماى بیدار اسلام.»
مطلب دیگر پیوند دین و سیاست است كه یكى از مباحث مهم در حوزه اندیشه سیاسى اجتماعى امروز به شمار مىرود. برخى با انكار هرگونه پیوند میان این دو مقوله، تداخل یكى از آنها را در امور دیگرى موجب ناكارآمدى طرف مقابل مىدانند و به جدایى كامل و پرهیز از تداخل آنها براى حفظ حرمت هر یك توصیه مىنمایند. اندیشه سكولار مروّج چنین نظریهاى مىباشد. نقطه مقابل این تفكر؛ نظریه رابطه میان دین و سیاست است، اما در نوع رابطه و قلمرو تداخل دین و سیاست در میان برخى از اندیشمندان اسلامى اختلاف نظر وجود دارد.
در اندیشه سیاسى امام آمیختگى دین و سیاست مطرح است، نه رابطه میان این دو. ایشان ضمن نقد نظریه تفكیك، معتقد بودند كه دین و سیاست از یكدیگر منفك و مجزا نیستند تا با استدلال یا بررسى نوع رابطه به چگونگى پیوند یا تعامل بین این دو بپردازند ایشان دراینبارهمىفرماید:
«دیانت اسلام یك دیانت عادى تنها نیست و فقط وظیفه عبد و خداى تبارك و تعالى، وظیفه روحانى تنها نیست؛ و همین طور یك مذهب و دیانت سیاسى تنها نیست؛ عبادى
است و سیاسى، سیاستش در عبادت مدغم است و عبادتش در سیاست مُدغَم، یعنى همان جنبه عبادى یك جنبه سیاسى دارد.»
ایشان در تحریرالوسیله نیز در بحث و مسأله خطبههاى نماز جمعه چنین مىنویسد:
«اسلام دین سیاست است با همه شؤون سیاست، و این معنا براى كسى كه كمترین دقتى در احكام حكومتى و سیاسى اجتماعى و اقتصادى اسلام بكند به خوبى و روشنى ظاهر مىگردد، پس كسىكه خیال مىكند دین اسلام جداىاز سیاست است هم نسبت به معارف اسلام جاهل است و هم سیاست را نمىداند.»
در اندیشه امام«دین» خاستگاه و منشأ نظام سیاسى اسلام است و كلیه برنامهها و مباحث سیاسى اسلام بر مبناى قوانین و احكام دینى پایه ریزى شده است و دلیل توسعهیافتن و فراگیر شدن حكومت اسلامى درنیمه اول قرن ظهور اسلام را آمیختگى دین و سیاست مىداند و مىفرماید:
«رسول الله(ص) پایه سیاست را در دیانت گذاشته است».
با توجه به آن چه كه بیان گردید روشن شد كه در اندیشه سیاسى امام آموزههاى دینى داراى صبغه سیاسى مىباشند، از این رو یكى از ابعاد احیاگرى امام(ره) احیاى روح سیاسى نهضت عاشوراى حسینى با توجه به اهداف آن در میان اندیشمندان و شیعیان جهان است كه اثرات بسیارى را در پیشبرد نهضت اسلامى به دنبال داشت، هر چند این مسأله در طول تاریخ تحولات جامعه مسلمانان به فراموشى سپرده شده بود.
در فضاى فرهنگى قبل از انقلاب و قیام امام هم دیدگاهها نسبت به نهضت عاشورا توجه بیشتر به اجر و پاداش معنوى عزادارى امام حسین(ع) بدون درك صحیح از فلسفه سیاسى قیام امام حسین(ع) بود.
یكى از نویسندگان درباره وضعیت سیاسى فرهنگى عزادارى شیعیان قبل از انقلاب مىنویسد:
«افسوس كه شیعه بیشتر بر مصائب عاشورا گریست و كمتر در مسائل عاشورا اندیشید، شیعه عاشورا را نگه داشت لیكن درست نشناساند، آفرین بر او كه نگاه داشت و دریغا از او كهن شناساند.»
در میان برخى متفكران و صاحبان اندیشه و قلم هم بیشتر به مباحثى پرداخته مىشد كه به بروز اختلاف در میان پیروان حقیقى ولایت مىانجامید و دستمایهاى براى بهرهگیرى دستگاههاى امنیتى رژیم در ایجاد تنش و كشمكش میان سخنرانان مذهبى در ایام محرم و جوانان متدین مىگردید تا اندیشمندان از تبیین فلسفه اصلى قیام عاشورا غفلت نمایند در نتیجه عملاً فرصتهاى مناسب ایام عزادارى به جنجالهاى بیهوده صرف مىشد.
نگرش امام به حادثه عظیم عاشورا به عنوان یك ضایعه تاریخى نبود، بلكه ایشان در یك افق برتر قیام امام حسین(ع) را یك حركت هدفمند و برنامهریزى شده در جهت احیاى اسلام مىدانست و مىفرمود:
310