مكتب‌ها و تئوریهای مدیریت

پیشرفت مدیریت تا انقلاب صنعتی، هماهنگ و محسوس نبود در سال 1776، آدام اسمیت (ASmith) با اطلاعاتی كه از كارخانه سنجاق سازی بدست آورده بود محسنات تقسیم كار را اعلام كرد كه خود گامی در جهت سازمان و سازماندهی و مدیریت بود

مكتب‌ها و تئوریهای مدیریت:  Schools and management theories

گرچه مدیریت به مفهوم كلی آن سابقه‌ای به قدمت زندگی اجتماعی انسان و حتی بیشتر از آن را دارد، اما آنچه كه به نام دانش مدیریت برای مدیریت سازمانها و مؤسسات، بخصوص مؤسسات انتفاعی تكامل پیدا كرده است، مربوط به اواخر قرن نوزدهم و عمدتاُ قرن بیستم است. تا قبل از قرن بیستم سازمان‌ها در مقیاس كوچك و با استفاده از روش‌های ساده اداره می‌شدند و هنوز پیچیدگی امروز را به خود پیدا نكرده بودند؛ در حالی كه امروز مدیریت‌ها با مسائل گوناگونی همچون جمعیت فزاینده، ركورد، آگاهی اجتماعی، كمبود منابع بخصوص منابع انرژی، تورم، تأمین رفاه، رقابت و نظایر آن روبرو هستند.

در سال 1832 چارلرز بابیچ (Ch.Babich) ریاضی‌دان انگلیسی و سازندة ماشین حساب مقاله‌ای به نام «دربارة اقتصاد ماشین‌ها و كارخانه» در زمینة تولید نوشت. بابیچ در این مقاله برای اولین بار موضوع اختلاف در مهارت و نقش آن در تعیین دستمزد و نیز مفاهیمی از مهندسی صنعتی را به بحث گذاشت. به اعتقاد چارلز بیرد (Ch.Bird) نوشته‌های بابیچ مبنای كارها و مطالعات تیلور برای تدوین مدیریت علمی قرار گرفت.

مطالب و مقالات در مورد مدیریت آنقدر زیاد بوده است كه هارولدكونت (.H.Koontz) در سال 1961 مقاله‌ای به نام «جنگل تئوری مدیریت» نوشت و اظهار داشت كه در این جنگل اگر نخواهیم گم شویم به راهنما نیاز داریم.

آیا همیشه این درهم ریختگی خواهد بود؟ یا اینكه تكوین و تكامل آنها به پیدایش یك تئوری مدیریت واحد منجر خواهد شد؟ آنچه می‌توان اظهار داشت این است كه می‌توان در میان انبوه كتب و مقالاتی كه در زمینه مدیریت و تحقیق عملیات نوشته شده است؛ خطوط، مفاهیم و گرایشات كلی را كه معمولاً به شكل یك مكتب فكری در دانش مدیریت عرض اندام كرده‌اند،‌ استخراج و تدوین كرد.

این گرایشات، در كتب مربوط به مدیریت در چند مكتب فكری خلاصه شده است كه تعداد آن مختلف و گاهی تا پنج مكتب را در بر می‌گیرد. ولی در یك تقسیم بندی روشن و مشخص،‌سه مكتب اساسی را می‌توان نام برد و تمامی روش‌ها،‌ اصول و گرایشات را در آن‌ها جای داد كه عبارتند از: مكتب كلاسیك یا سنتی، مكتب نئوكلاسیك یا روابط انسانی، مكتب نوین مدیریت یا مكتب مبتنی بر تئوریهای سیستمها.

 

مكتب كلاسیك:

در اوایل قرن بیستم، نتایج انقلاب صنعتی كه در حدود سال 1790 آغاز گردیده بود بتدریج بثمر رسید. یكی از مشخصات بارز انقلاب صنعتی ماشینی كردن تولید بود كه زندگی اجتماعی،‌ سیاسی و اقتصادی جوامع صنفی اروپا و آمریكا را دگرگون ساخت. برخی از آثار و عواقب انقلاب مزبور را می‌توان بشرح زیر خلاصه نمود:

1) رشد صنایع و توسعه بازرگانی؛

2) گسترش شهرنشینی و ازدیاد جمعیت شهرها؛

3) تولید انبوهی و توسعه بازار فروش در نتیجه ازدیاد مصرف؛

4) پیشرفت تكنولوژی و استفاده از نتایج تحقیقات علمی در صنایع؛

هر یك از دانشمندان وابسته به این مكتب، فردگرایی یا رفتار عقلائی سازمان را از زاویه و دیدگاه خاصی تجزیه و تحلیل می‌كنند. معذلک  در مكتب كلاسیك یا سنتی توجه دانشمندان صرفا به كالبد (Anatomy) یا ساخت و تركیب سازمان رسمی (Structure) معطوف گردیده و به رفتار فردی یا گروهی سیستم اجتماعی سازمان عنایتی مبذول نگردیده است.

به علت طولانی شدن سخن و مقدمه می‌توان فقط به دو نظریه و دیدگاه آن هم فقط در حد معرفی اشاره كرد و مطالعه آن را به عهده علاقه مندان می‌سپاریم و آن هم بروكراسی وبر و تخصص گرایی فایول اشاره می‌كنیم. (كتاب سازمان و مدیریت / صفحه 6 تا 9).

 

نئوكلاسیك و نوعدوستی صنعتی:

تا ربع دوم قرن بیستم، نظریه‌های كلاسیك و بویژه اصول عقاید تیلور در مدیریت سازمانهای دولتی و خصوصی اروپا و آمریكا نقشی قاطع داشت. اما طولی نكشید كه نهضت رفتارگرایی (Behavioral Approach) یا اصول روابط انسانی در آمریكا تحت رهبری التون مایو (Elton Mayo) شروع شد. با توجه به كثرت مطالعات و بررسی‌های مختلفی در این زمینه بعمل آمده است،‌ خلاصه كردن نظریه‌های مكتب رفتارگرایی كار دشواری است. در نوشته‌های جدید، نظریه‌های مزبور تحت عنوان «نظریه‌های نئوكلاسیك» مورد بحث واقع شده است.