فساد و ارتقای سلامت درنظام اداری

در اجرای رهنمودهای مقام معظم رهبری مبنی بر مبارزه با سه پدیدة فساد، فقر، تبعیض و تصمیم جلسة مورخ 951379 هیأت محترم وزیران درمورد بررسی و ارائه راه‌كارهای مبارزه با این معضلات و انحرافات، از سوی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی كشور، طرح مطالعاتی “ تدوین برنامه مبارزه با فساد و ارتقای سلامت درنظام اداری” در دستور كار سازمان قرار گرفت و اجرای آن به معاون

اهمیت و ضرورت موضوع:

     فساد در نظام اداری، كم وبیش گریبانگیر همه كشورهاست و آسیب‌های ناشی از فساد با توجه به شكل‌های مختلف آن بی‌شمار است. برای كشوری كه در جهت توسعه و پیشرفت گام بر می‌دارد، ضرورت دارد تا عاری از مقوله فساد به این مهم بپردازد وضروری است برای جلوگیری از تشدید آسیب‌ها در آینده،‌امروز با تمام توان و در تمام زمینه‌ها با علل  و عوامل بروز آن مبارزه‌ای جدی ومستمر صورت گیرد تا درجامعه‌ای سالم و عاری از فساد، توسعه پایدار و همه جانبه در كشور محقق گردد.

هدف كلی تحقیق:

     هدف از انجام تحقیق، شناخت علل و ریشه‌های اصلی بروز و رسوخ “ فساد و كج‌روی‌های اداری” و چگونگی شیوع آن در سازمان‌های دولتی، به منظور فراهم نمودن زمینة مناسب برای ارائه الگویی كارآمد برای مهار این پدیدة شوم و سالم سازی و ارتقای شفافیت و پاسخگویی در نظام اداری كشور می‌باشد.

محدوده تحقیق:

     محدوده تحقیق“ طرح مطالعاتی تدوین برنامه مبارزه با فساد اداری و ارتقای سلامت نظام اداری” دستگاههای اداری – اجرایی در قوای سه‌گانه كشور، شركت‌های دولتی، شهرداری‌ها و مراكزی كه به نحوی از بودجه عمومی به طور مستقیم یا غیر مستقیم استفاده می‌نمایند یا فعالیت آنها باعث اثرگذاری در دستگاههای اداری و اجرایی می‌باشد دربر می‌گیرد.

 

تبیین مفهومی و تعاریف فساد

  اصطلاح “‌فساد” از فعل لاتین Rumpere می‌آید كه به معنی شكستن است بنابراین در فساد چیزی می‌شكند یا نقض می‌شود. این چیز ممكن است یك شیوه رفتار اخلاقی یا قانونی یا غالباً مقررات اداری ‌باشد.

      فساد از نظر اندیشمندان و محققان علوم اجتماعی، بر مبنای افكار عمومی جامعه، براساس منافع عمومی، براساس نقش وابستگی‌های اجتماعی و خانوادگی در تصمیمات كارمندان،‌فساد كلان، فساد خرد، فساد سازمان یافته و فساد فردی، فساد قاعده‌مند و فساد غالب،‌ فساد ساخت و پاختی و سپس انواع فساد ومصادیق آن در قوانین و متون حقوقی، تخلفات اداری و تفاوت آن با فساد و در نهایت فساد اقتصادی و فساد سیاسی مطرح شده كه شاید بتوان با ادغام تعاریف،‌تعریف كاملی از فساد اداری را به صورت زیر ارائه داد:

فساد اداری عبارت است از :

 الف) اقدامات مأموران دولتی كه با هدف انتفاع وبهره‌برداری برای خود یا اشخاص دیگر یا در قبال دریافت مال برای خود یا اشخاص دیگر از طریق راه‌های زیر انجام می‌پذیرد:

• نقض قوانین و مقررات و ضوابط اداری
• تعبیر و تفسیر قوانین و مقررات و ضوابط اداری
• تغییر در قوانین و مقررات و ضوابط اداری
• خودداری ،‌كندكاری و یا كوتاهی درانجام وظایف قانونی در قبال ارباب رجوع
• تسهیل یا تسریع غیر عادی در انجام كار برای اشخاص معین در مقایسه با دیگران

ب- اقدامات اشخاص حقیقی و حقوقی كه با هدف انتفاع و بهره‌برداری برای خود یا اشخاص دیگر یا در قبل پرداخت مال به مأموران دولت به منظور برخورداری از مزایا و امتیازات از راه‌های غیر صحیح انجام می‌پذیرد.

    در این تعریف از یك سو از مفاهیم غیر دقیق و كلی نظیر منافع عمومی یا دیدگاه عمومی استفاده نشده است و از سوی دیگر، این تعریف، فساد اداری را به نقض قوانین و مقررات محدود نمی‌كند، بلكه هرگونه تعبیر و تفسیر را هم شامل می‌شود و مهم‌تر از آن،‌ فساد شامل تغییرات قانونی برای نفع شخصی و صنفی نیز می‌شود كه به آن فساد در قانون‌گذاری می‌گویند. مزیت دیگر این تعریف این است كه در آن به انگیزه‌های مختلف كارمندان برای مشاركت در فساد نیز اشاره شده است.

    لازم به ذكر است به نظر می‌رسد كه فساد بیشتر به معنی سوء استفاده از قدرت یا تأثیر برفرایند تصمیم‌‌گیری است كه كوچكترین مخرج مشترك همه تعاریف است. عناصر تشكیل دهنده فساد عبارتند از: عنصر ذهنی آگاهی بر شكستن نرم،‌ استمرار انجام خلاف، سوء استفاده از اختیارات، كسب تحصیل مال و منفعت شخصی یا گروهی .

 

تعریف فساد از نظر (Transparency International)TI

      بانك جهانی و سازمان غیردولتی شفافیت بین‌المللی (TI) تعریف زیر را از فساد ارائه كرده‌اند:

(Langseth,1998) فساد عبارتست از سوء استفاده از اختیارات دولتی برای منافع شخصی” این تعریف در ایران عموماً تحت عنوان “‌فساد اداری ” بكار می‌رود.

 

انواع فساد

هیدن هیمر (Hiden Heimer)  فساد اداری را به سه گونه سیاه، خاكستری و سفید تقسیم می‌كند:

1. فساد اداری سیاه: كاری كه از نظر توده‌ها ونخبگان سیاسی منفور است و عامل آن باید تنبیه شود. مثال دریافت رشوه برای نادیده گرفتن معیارهای ایمنی دراحداث مسكن.
2. فساد اداری خاكستری : كاری كه از نظر اكثر نخبگان منفوراست ،‌اما توده‌های مردم در مورد آن بی‌تفاوت هستند مثل كوتاهی كارمندان دراجرای قوانینی كه در بین مردم از محبوبیت چندانی برخوردار نیست.
3. فساد اداری سفید: كاری كه ظاهراً مخالف قانون است،‌اما اكثر اعضای جامعه ( نخبگان سیاسی و اكثر مردم عادی)‌آن را آنقدر مضر و با اهمیت نمی‌دانند كه خواستار تنبیه عامل آن باشند. مثل چشم‌‌پوشی از موارد نقض مقرراتی است كه در اثر تغییرات اجتماعی و فرهنگی ضرورت خود را از دست داده‌اند. تقسیم‌بندی دیگری هم دیده می‌‌شود كه عبارتند از (Talisayon,1998):

1. فساد خرد: چنانچه به كاركنان دولت (‌كه ممكن است اساساً شریف ونجیب باشند) رشوه‌های اندك پیشنهاد شود،‌آن را در جهت رفع مشكلات تغذیه و تحصیل خانوادة خود رد نمی‌كنند.
2. فساد فردی: مواردی استثنایی وجود دارد كه فساد رخ می‌دهد یعنی برای انجام كار درخواست رشوه می‌‌شود در این حالت كارمند خلافكار پس از بازرسی تأدیب می‌شود این نوع فساد جنبه فردی دارد و سازمان یافته نیست.
3. فساد نظام یافته: مسیر‌های خلاف از محل رشوه‌گیری به سمت بالا بسط می‌یابد و بقای سیستم‌ها به وجود فساد بستگی پیدا می‌كند. در این حالت سازمانها، مقررات و هنجارهای رفتاری با فساد تطبیق یافته‌اند.
4. فساد بزرگ: مسئولان سطح بالای دولتی و امور عمومی وسیاستمداران، در قراردادها و پروژه‌های بزرگ كه جنبه ملی دارند اعمال نظر می‌كنند و سودهای كلان بدست می‌آورند این سطح را فساد كلان نیز می‌گویند.

فساد می‌تواند در وجوه اقتصادی، ‌سیاسی و اداری بروز كند كه تعریف مختصری از هر كدام در ذیل ارائه می‌شود:

1. فساد اقتصادی: عبارتست از كلیه رفتارها و سوء رفتارهایی كه موجب اختلال در نظم  اقتصادی یا عملكرد بهینة مراكز اقتصادی در مقیاس‌های مختلف از واحدهای كوچك گرفته تا اخلال در اقتصاد كشور، می‌گردد.