بررسی باروری لقاح مصنوعی و احکام فقهی و حقوقی

یکی از رخدادهایی که در مورد آن نص خاصی وجود ندارد و امروزه درباره مسائل و احکام آن اختلاف نظر فراوانی وجود دا رد، تلقیح مصنوعی است؛ در حالی که حکم آن از نصوص عام و اصول کلی خارج نیست و پیشوایان دینی علیه مالسلام فرموده اند بیان اصول و قواعد بر ماست و استخراج جزئیات بر عهده شماست از این رو، فقها در جهت امتثال امر ایشان، تلاش خود را برای استنباط حکم

بررسی باروری لقاح مصنوعی و احکام فقهی و حقوقی آن

در مرحله نخست، سخن از این است که آیا تهیه مواد از مرد و زن یا از مرد، جایز است یا نه، بی نیاز از توضیح می نماید که نطفه از دو عنصر تشکیل می یابد: یکی جزئی از منی مرد است که نام اسپرم را بر آن نهاده اند و دیگری جزئی از زن که بدان «اوول» گویند. اسپرم به فراوانی در منی وجود دارد و همه اسپرم ها برای رسیدن به جایگاهی آرام و استوار، یعنی همان که از پهلوی زن بیرون می آید، بر یکدیگر پیشی می گیرند. با ورود «اسپرم» به «اوول»، نطفه شکل می گیرد و در شرایط ویژه ای از نظر حرارت، آمادگی و تغذیه، به تدریج کامل می شود و صورت علقه و مضغه به خود می گیرد و سپس صورتهای بعدی، تا به شکل انسانی کامل در می آید.

از آن جا که عناصر زنده موجود در منی، یعنی همان اسپرم، به سرعت خراب نمی شود و بیش از چهل و هشت تا هفتاد و دو ساعت می ماند، می توان آن را از راه آمیزش مشروع و عزل، یا به کمک دستگاههای پزشکی و بدون نیاز به استمنا به دست آورد، همان گونه که «اوول» زن را هم می توان به کمک همین دستگاهها بیرون آورد. از این روی، در این باب نیازی بدان نداریم که برای بازشناخت حلال از حرام سخن به درازا بکشانیم.

پس از تهیه این دو ماده، گاه سخن در خود ترکیبی است که بیرون از رحم با نزدیک کردن یا روی هم ریختن این دو در شرایط مناسب و همانند با شرایط درون رحم، شکل می گیرد و به کمک این شرایط مساعد، فعل و انفعال میان «اسپرم» و «اوول» صورت می پذیرد و این دو با هم ترکیب می شوند و هسته آغازین زندگی انسان را به وجود می آورند، گاه نیز سخن در تلقیح اسپرم در اوولی است که در رحم پدید آمده و البته خود این تلقیح ممکن است در رحم صورت گیرد و در نتیجه نطفه در همان درون رحم تشکیل شود و همان جا سیر کامل شدن خود را در پیش گیرد و ممکن است بیرون رحم باشد و نطفه در بیرون تشکیل شود.

آنچه از دستگاههای پزشکی ساخته و برآمده است همین کار یا حفظ همین مرکب و شرایط لازم برای ادامه حیات آن تنها در چند روز اندک و پس از آن کاشتن نطفه به وجود آمده در رحم است. اگر رحم این نطفه را بپذیرد مراحل زندگی یکی پس از دیگری می گذرد و نطفه کمال می یابد تا هنگامی که نوزادی می شود و به دنیا می آید، هر چه شمار روزهای زندگی این مرکب در بیرون رحم بیشتر شود، پذیرش آن دررحم دشوارتر و برگشت دادن آن آسان تر می شود.

در چهارچوب شناخت اسرار و رموز پنهان در نظام آفرینش، هیچ اشکالی در جایز بودن این ترکیب در بیرون رحم و پس از تهیه آن دو عنصر آغازین از زن و مرد وجود ندارد; چرا که هیچ کدام از عنوانهایی که در شرع حرام هستند، بر این فرایند ترکیب کردن صدق نمی کنند خواه آن دو عنصر از یک زن و شوهر تهیه شده باشد خواه از یکی از آنها با فردی بیگانه و خواه از دو ازدواج نکرده بیگانه.

البته اصل بحث در جایز بودن یا نبودن کاشتن آن مرکب یا آن نطفه ای که انسانی خواهد شد در رحم یک زن برای پروراندن آن و یا در تلقیح آن مرکب در رحم است. بنا بر این باید صورتهای مساله را از هم جدا کرد و در هر یک جداگانه سخن گفت گونه هایی که تصور می شود افزون بر ده گونه است که از ضرب احتمالهای ممکن در مورد دو جزء نخستین و محل گرفتن آنها در احتمالهای ممکن در مورد محل کاشتن یا زنی که مرکب نخستین در رحم او کاشته می شود به دست می آید و این افزون بر احتمالها یا صورتهای ممکن برای تلقیح جزء گرفته شده از مرد در جزء مربوط به زن، در رحم و یا خارج رحم است.

چندی است که علم پزشکی توانسته به وسیله لقاح مصنوعی1 در تولید طفل به طبیعت کمک نماید و نقصی را که در اثر بیماری یا عوامل دیگر مانع از تولید نسل می گردد را بر طرف سازد این امر در اجتماع کنونی به تدریج رو به فزونی نهاده و توجه علمای ادیان و حقوقدانان را به خود جلب کرده و مورد بحث و گفتگو قرار گرفته است.

لقاح مصنوعی از دو نظر مورد توجه قرار می گیرد: یکی از نظر حکم تکلیفی که مربوط به جواز یا عدم جواز و ممنوعیت لقاح است؛ دیگر از نظر حکم وضعی درباره طفلی که از آن به وجود می آید. یعنی این سؤال مطرح است که چنین طفلی ملحق به پدر و مادر طبیعی خود است یا ملحق به هیچ یک نیست و به آنان تعلق ندارد.

در حقوق مدنی لقاح مصنوعی بیشتر از نظر حکم وضعی مورد مطالعه قرار می گیرد.1

نسب ناشی از لقاح مصنوعی

طفل متولد از لقاح مصنوعی، ممکن است به یکی از دو طریق زیر باشد:

1 - طفل متولد از لقاح مصنوعی منی شوهر در صورتی که زن به وسیله لقاح مصنوعی از منی شوهر حامله گردد، طفل متولد شده طفل قانونی می باشد؛ زیرا تمام شرایط لازم برای نسب قانونی را واجد است. فرقی که لقاح مصنوعی با موارد عادی دارد آن است که در لقاح مصنوعی طفل به وسیله طبیعی یعنی نزدیکی بین زن و شوهر به وجود نیامده است .این امر البته تأثیری در نسب قانونی ندارد؛ زیرا قانون عمل نزدیکی را شرط نسب قانونی قرار نداده است و به همین جهت طفل متولد از تفخیذ زن و شوهر هم منتسب به پدر میباشد.

2 - طفل متولد از لقاح مصنوعی منی مرد اجنبی در صورتی که زنی به وسیله لقاح مصنوعی از منی مرد اجنبی حامله شود خواه زن مزبور شوهردار باشد یا شوهر نداشته باشد طفلی که از آن متولد گردد، یکی از دو صورت زیر را خواهد داشت:

اول: جهل زن و مرد به عمل لقاح - در صورتی که مرد و زنی که لقاح مصنوعی بین آنان به عمل آمده جاهل به حقیقت امر باشند؛ مثلا زن شوهرداری به پزشک بیماری های زنان مراجعه و از حامله نشدن خود شکایت نماید و درخواست مداوا کند و پزشک به عنوان مداوا و لزوم شستشوی رحم، منی مردی را که برای تجزیه ماده حیاتی در لابراتوار خود داشته در رحم زن بگذارد و زن حامله گردد، در این صورت طفل ملحق به پدر و مادر طبیعی خود می باشد، زیرا طفل مزبور در ردیف ولد شبهه است و همان گونه که ولد شبهه ملحق به کسی است که جاهل به حرمت رابطه بوده است در مورد مزبور به طریق اولی ملحق به او خواهد بود؛ زیرا دخول با مرد اجنبی واقع نشده است در صورتی که یکی از زن و مرد جاهل به حقیقت امر باشد طفل نسبت به او درحکم ولد شبهه است چنان که در ماده 1165 قانون مدنی آمده است » طفل متولد از نزدیکی به شبهه فقط ملحق به طرفی می شود که در اشتباه بوده و در صورتی که هر دو در اشتباه« بوده اند، ملحق به هر دو خواهد بود.